महाराष्ट्राचा विस्मृतीत गेलेला शिल्पकार :तत्वांची उंची कॉ. आण्णा अर्थात दत्ताजी देशमुख
महाराष्ट्राचा विस्मृतीत गेलेला शिल्पकार :तत्वांची उंची कॉ. आण्णा अर्थात दत्ताजी देशमुख
“गरीब शेतकरी कुटुंबातील इंजिनिअर… पण आयुष्यभर शेतकऱ्यांच्या बाजूने लढणारा लोकशिक्षक… मुख्यमंत्रीपद नाकारलेला संघर्षयात्री… महाराष्ट्राचे पाणी तज्ज्ञ… दत्ता देशमुख – नावाचे वादळ!”
संगमनेर तालुक्यातील जवळे कडलग या खेड्यात १९१८ साली जन्माला आलेल्या एका तरुणाने स्वतःचे आयुष्य शेतकरी, मजूर, कामगार, धरणग्रस्त आणि प्रकल्पग्रस्तांच्या लढ्यात झोकून दिले.
मुख्यमंत्रीपद हाताशी येऊनही त्याग करणारा, लाल निशाण पक्षातून शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांवर भूमिका घेणारा, आणि महाराष्ट्राला जलतज्ज्ञ म्हणून दिशा देणारा… तो म्हणजे कॉ. दत्ता देशमुख.आमचे कॉ. आण्णा..
आज आपण जाणून घेणार आहोत ‘दत्ता देशमुख नावाच्या वादळाचा जीवनपट
“जवळे कडलगच्या गरीब शेतकरी कुटुंबात जन्मलेला हा मुलगा आईच्या आग्रहाने शिकतो…
सिव्हिल इंजिनिअरिंगची पदवी मिळवतो… पण पैशाचा मार्ग सोडून, जनतेसाठी आयुष्य समर्पित करतो.
१९४२ च्या ‘चले जाव’ आंदोलनात सहभाग, कारावास, आणि पुढे आमदारकीचा प्रवास…
केवळ २५ व्या वर्षी मुंबई विधानसभेत पोहोचलेला तरुण आमदार… दणक्यातले घणाघाती भाषणं…
आणि स्वतःच्या पक्षालाही भिडणारा निडर नेता…
महाराष्ट्रात संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीपासून ते धरणग्रस्तांच्या पुनर्वसनापर्यंत…
शेतकरी–कामगार–मजुरांचे आवाज बनलेले दत्ता देशमुख…
काँग्रेस, शेतकरी कामगार पक्ष, लाल निशाण पक्ष – या प्रवासात त्यांनी तत्वाशी कधीच तडजोड केली नाही.”
“विधानसभेत आण्णा बोलले म्हणजे सत्ताधाऱ्यांना घाम फुटायचा.”
“ते लोकशिक्षक होते. कुठल्याही गावात गेले की माणसांना लढायला शिकवायचे.”
“त्यांनी मुख्यमंत्रीपद नाकारलं… कारण त्यांना सत्तेपेक्षा समाजाचा प्रश्न मोठा वाटायचा.”
अण्णांचे आयुष्य म्हणजे महाराष्ट्राच्या पाणी चळवळीचा इतिहासच…
पहिल्या सिंचन आयोगावर त्यांचा प्रभाव…
‘आधी पुनर्वसन मग धरण’ या तत्वाची मांडणी…
आणि आढळा प्रकल्प आठमाही करण्यासाठीचा संघर्ष…
त्यांच्या दृष्टीने शेतकऱ्यांचे आयुष्य सुधारायचे तर सिंचन, पाणी आणि प्रयोगशील शेती हा एकमेव मार्ग होता.
त्यांनी स्वतः द्राक्ष, डाळिंब, कारली यांसारखी नगदी पिके घेऊन शेतकऱ्यांना नवी दिशा दिली.
1 सप्टेंबर १९९४ या दिवशी दत्ता देशमुख आपल्यातून गेले…
पण त्यांच्या निडर विचारांचा वारसा आजही महाराष्ट्राला मार्गदर्शन करतो.”
“कॉ. दत्ता देशमुख हे केवळ नेता नव्हते… ते होते शेतकऱ्यांचे लोकशिक्षक, कामगारांचे नेते, जलतज्ज्ञ आणि नि:स्पृह तपस्वी.
महाराष्ट्राच्या राजकारणात आणि सामाजिक चळवळीत आजही त्यांची उणीव जाणवते.
दत्ता देशमुख – नावाचे वादळ… पण गरीबांच्या आशेचा दीपस्तंभ.”
ज्यांनी आण्णांचा हा जीवन संघर्ष पाहिला त्या प्रत्येकाला आण्णांचा त्याग ठाऊक आहे. स्व. यशवंतराव चव्हाण यांना आधुनिक महाराष्ट्राचा शिल्पकार मानले जाते. त्याच यशवंतराव चव्हाण यांनाही कॉ. आण्णांनी भुरळ घातली होती.
महाराष्ट्राचा विस्मृतीत गेलेला शिल्पकार”असे अण्णांचे वर्णन करणे अगदी योग्यच.
महाराष्ट्र राज्याच्या वेशीवर जर कमान उभारायची ठरली, तर तिच्या शिलालेखावर पहिलं नाव लिहावं लागेल कॉम्रेड दत्ता देशमुख. संयुक्त महाराष्ट्राच्या स्वप्नापासून ते साकार होईपर्यंत, ज्यांनी श्रम आणि तत्त्व दोन्ही घामात भिजवले, त्या लढवय्याचं नाव म्हणजे दत्ताजी.
१९४६ पासून १९६२ पर्यंतचा त्यांचा राजकीय प्रवास हा एका विचारसंपन्न क्रांतिकारकाचा होता. कॉंग्रेस, शेकाप, लाल निशाण — कितीही डबे बदलले, तरी गाडी मार्गावरून ढळली नाही. तत्त्व हीच दिशा आणि माणूस हेच भांडवल — ही त्यांची राजकारणाची व्याख्या होती.
१९६२ मध्ये जेव्हा यशवंतराव चव्हाण दिल्लीला जाण्याआधी येरवडा तुरुंगात राजबंदी असलेल्या अण्णांना भेटण्यासाठी गेले आणि दत्ताजींना मुख्यमंत्री होण्याची विनंती केली, तेव्हा त्यांनी नम्र नकार देऊन महाराष्ट्राला दाखवून दिलं की सत्ता नव्हे, सेवा हाच खरा सन्मान आहे.
दत्ताजींच्या भाषणांचा ठेवा आज विधिमंडळासाठी अभ्यासविषय आहे. शेती, पाणी नियोजन, कोरडवाहू शेतीतील प्रयोग या क्षेत्रांत त्यांची दूरदृष्टी दैदिप्यमान होती. कमी जागेत जास्त पीक या तत्त्वाचं वैज्ञानिक स्पष्टीकरण त्यांनी प्रत्यक्ष दाखवलं. ते अभियंता होते, पण जमिनीशी एकरूप झालेले कृषीविद्यावंतही होते.
मोरारजी देसाईंसारख्या स्वतःच्या पक्षातील नेत्यांवरही ते शेतकऱ्यांच्या प्रश्नावरून भडकले., तुरुंगात गेले, सदस्यत्व गमावलं — पण तत्त्वाला नख लावले नाही.
आज जेव्हा राजकारणात तत्त्वांपेक्षा तडजोड, आणि कार्यकर्तेपेक्षा कॉन्ट्रॅक्टर वाढले आहेत, तेव्हा दत्ताजींचं नाव म्हणजे एक आरसा आहे ज्यात आपल्याला आपला चेहरा दिसतो.
महाराष्ट्राला घडविणाऱ्यांची यादी उघडल्यास, प्रत्येक पानावर त्यांच्या प्रतिभेचे ठसे आहेत. विरोधक असतानाही राज्याचं भलं साधणं, सत्तेला सजग ठेवणं — हे त्यांचं ‘शॅडो कॅबिनेट’ होतं.
आजच्या सत्ताधाऱ्यांनी आणि विरोधकांनी, त्या काळच्या या ‘समांतर सरकार’कडून मार्गदर्शन घ्यावं — कारण महाराष्ट्र देशात आहे, पण देशाने महाराष्ट्राकडून शिकायला हवं.
“कॉम्रेड दत्ता देशमुख म्हणजे तत्त्वांची उंची”
संयुक्त महाराष्ट्राच्या लढ्याचं ते जीवंत प्रतीक होते. श्रम, संघर्ष आणि तत्त्व हे तीनच अक्षरं त्यांच्या नावाशी जोडली गेली.”
आठवणीतील आण्णा :-
“१९६२ साली, मुख्यमंत्री यशवंतराव चव्हाण दिल्लीला जाण्याआधी येरवड्यात दत्ताजींना भेटले.
‘तुम्ही मुख्यमंत्री व्हा,’ अशी विनंती केली. पण दत्ताजींनी नम्र नकार दिला.
त्यांचा नकार म्हणजे सत्तेवरील विजय होता.”
“कॉंग्रेसचे असूनही मोरारजी देसाईंविरुद्ध त्यांनी शेतकऱ्यांच्या हक्कासाठी रान पेटवलं.
त्यांच्या सदस्यत्वावर गदा आली, तुरुंगवास झाला, पण तत्त्वांवर नाही.”
“दत्ताजी सिव्हिल इंजिनिअर होते, पण मातीशी बोलणारे कृषी अभियंता होते.
कमी जागेत जास्त पीक, पाणी नियोजन आणि कोरडवाहू शेतीचा अभ्यास — त्यांनी महाराष्ट्राला दिलं नवं मॉडेल.”
“आज जेव्हा सत्तेसाठी संघर्ष आहे, तेव्हा दत्ताजींचा त्याग आठवतो.
त्या काळचे विरोधक हे केवळ विरोधक नव्हते, ते मार्गदर्शक होते.
डांगे, एसेम, दत्ताजी — हेच तर संयुक्त महाराष्ट्राचं शॅडो कॅबिनेट होतं.”
“कॉम्रेड दत्ता देशमुख — एक नाव नाही, एक तत्त्व आहे.
महाराष्ट्राने त्यांना विसरू नये, कारण महाराष्ट्राच्या आत्म्यात ते अजूनही जिवंत आहेत.”
*शब्दांकन :कुमार कडलग*
संदर्भ :-डॉ.श्रीकांत देशमुख /मोहनकाका देशमुख यांची फेसबुक वॉल तसेच विद्यार्थी दशेत जवळून पाहिलेली अण्णांची चळवळ, जाहीर सभेतून ऐकलेले विचार
